هرپس زوستر چشمی

هرپس زوستر چشمی (Herpes Zoster Ophthalmicus, HZO) به درگیر شدن شاخه افتالمیک عصب سه‌قلو (V1) توسط ویروس واریسلا زوستر (VZV) اطلاق می‌شود. این ویروس از خانواده هرپس ‌ویریده‌ها (Herpesviridae) است و عامل ایجاد آبله ‌مرغان (Varicella) در ابتدای عمر فرد محسوب می‌شود. پس از ابتلای اولیه، ویروس برای مدت طولانی به حالت نهفته در گانگلیون‌های عصبی بدن، خصوصاً گانگلیون سه‌قلو (Trigeminal Ganglion)، باقی می‌ماند.

فعال شدن دوباره ویروس واریسلا زوستر اغلب در اثر کاهش ایمنی بدن که می‌تواند ناشی از افزایش سن، بیماری‌های تضعیف‌کننده سیستم ایمنی یا مصرف داروهای خاص باشد، رخ می‌دهد. در این حالت، ویروس فعال شده از نورون‌ها به سطح پوست و بافت‌های اطراف هدایت می‌شود و باعث بروز ضایعات دردناک پوستی و نیز درگیری ساختارهای مختلف چشم و اطراف آن می‌شود.

درگیری هر بخش از شاخه‌های عصب سه‌قلو سبب بروز هرپس زوستر در آن ناحیه می‌شود، اما وقتی شاخه افتالمیک (V1) درگیر می‌شود، خطر آسیب به پلک‌ها، ملتحمه، قرنیه، صلبیه، عنبیه، یووه و حتی شبکیه و عصب بینایی وجود دارد. این حالت می‌تواند به عوارض چشمی شدید و بعضاً دائمی منجر شود که اهمیت شناسایی، درمان زودهنگام و مراقبت ویژه را دوچندان می‌کند.

هرپس زوستر چشمی می‌تواند باعث بروز علائم سیستمیک، ضایعات وزیکولار پوستی در پیشانی و اطراف چشم گردد و با طیفی از مشکلات چشمی شامل التهاب ملتحمه، کراتیت (التهاب قرنیه)، یووئیت (التهاب بخش میانی چشم) و حتی عوارض عصبی و شبکیه‌ای همراه باشد. به همین جهت، HZO نه تنها یک فوریت چشمی محسوب می‌شود، بلکه یکی از مهم‌ترین کمپلیکاسیون‌های هرپس زوستر در بالغین و سالمندان به شمار می‌رود.

اپیدمیولوژی

هرپس زوستر چشمی تقریباً ۱۰ تا ۲۰ درصد کل موارد هرپس زوستر را تشکیل می‌دهد. این بیماری اغلب افراد بالای ۵۰ سال را درگیر می‌کند و وجود عوامل زمینه‌ای نظیر دیابت یا بیماری‌های تضعیف‌کننده سیستم ایمنی، احتمال ابتلا را افزایش می‌دهد.

پاتوفیزیولوژی

پس از ابتلای اولیه به ویروس واریسلا زوستر و طی آبله‌مرغان، ویروس در گانگلیون‌های عصبی به صورت نهفته باقی می‌ماند. با تضعیف سیستم ایمنی، ویروس فعال شده و در شاخه افتالمیک عصب سه‌قلو حرکت می‌کند و موجب التهاب و آسیب پوست و بافت‌های چشمی می‌شود.

علائم بالینی

در مراحل اولیه ابتلا به هرپس زوستر چشمی، بیمار معمولاً احساس درد، سوزش یا گزگز در پیشانی، پلک و اطراف چشم را تجربه می‌کند. این علائم چند روز پیش از ظهور ضایعات پوستی ایجاد می‌شوند. پس از آن، ضایعات پوستی به صورت بثورات وزیکولار در مسیر شاخه افتالمیک عصب سه‌قلو ظاهر می‌شوند. در برخی بیماران، درگیری نوک بینی که به عنوان علامت Hutchinson شناخته می‌شود، نشانه افزایش احتمال بروز عوارض چشمی است.

درگیری چشمی می‌تواند به صورت‌هایی مانند التهاب ملتحمه (قرمزی و ورم چشم)، التهاب سطحی یا عمقی قرنیه (کراتیت)، التهاب داخل چشمی (یووئیت قدامی) و در موارد نادر، التهاب شبکیه یا عصب بینایی ظاهر شود. همچنین، بیمار ممکن است با کاهش دید، درد چشم، حساسیت به نور و اشکریزش مواجه شود.

درمان عمومی و پیگیری

درمان اصلی در بیماران با ضایعات پوستی، پیشگیری از عفونت ثانویه می‌باشد. با معاینه دقیق باید هرگونه التهاب در لایه‌های مختلف چشم رد یا تأیید و در صورت نیاز درمان شود. اگر تنها علامت بیماری، ضایعه پوستی باشد، پیگیری‌ها باید با هدف شناسایی و درمان زودهنگام درگیری چشمی انجام گیرد.

درمان پزشکی

اقدامات درمانی شامل مراقبت‌های حمایتی و کنترل درد و التهاب است. در صورت درگیری ساختارهای داخلی چشم، درمان ضدویروسی سیستمیک و ضدالتهابی موضعی با صلاح دید پزشک متخصص انجام می‌شود. فشار داخل چشمی باید به طور منظم سنجیده شده و در صورت افزایش، اقدامات لازم صورت گیرد. جهت درد شدید به ویژه دردهای عصبی، درمان با توصیه پزشک انجام می‌شود تا خطر نورالژی پس از بیماری کاهش یابد.

پیگیری پزشکی

فواصل پیگیری بسته به شدت و نوع درگیری چشمی متفاوت است؛ معمولاً در مرحله حاد هر ۱ تا ۷ روز یکبار و پس از آن هر ۳ تا ۱۲ ماه برای پیشگیری از عوارض دیررس مانند افزایش فشار چشم، آب‌مروارید یا اسکار قرنیه توصیه می‌شود. در موارد خاص، پیشگیری دارویی جهت کاهش احتمال عود بیماری نیز مدنظر پزشک قرار می‌گیرد.

درمان جراحی

در مواردی که شفافیت یا ساختمان قرنیه به طور جدی تهدید شود، پیوند قرنیه ضرورت دارد. اعمال جراحی دیگر مانند جراحی شبکیه یا فشار چشم، فقط در صورت عدم پاسخ‌دهی به درمان دارویی و بر اساس نظر فوق تخصص انجام می‌شود. در صورت بروز آب ‌مروارید ناشی از التهاب یا درمان، عمل جراحی پس از کنترل بیماری امکان‌پذیر است.

پیگیری پس از جراحی

بیمار باید از لحاظ بروز التهاب شدید پس از جراحی که در بیماران با سابقه بیماری ویروسی شایع‌تر است، به دقت پیگیری شود. پیشگیری از عود ویروس و مصرف داروهای ضدالتهاب با تجویز پزشک اهمیت زیادی دارد.

پیشگیری

امروزه واکسن زونا (Shingrix) با اثربخشی بیش از ۹۰٪ برای بزرگسالان بالای ۵۰ سال یا افراد با ایمنی پایین توصیه می‌شود. این واکسن احتمال بروز زونا و نورالژی پس از زونا را به طور معناداری کاهش می‌دهد تقویت ایمنی جمعیت به‌ویژه با کاهش مواجهه طبیعی با VZV، اهمیت بیشتری یافته است.

 (Dooling KL, MMWR 2018)  [2].

عوارض و پیامدها

عوارض شامل نورالژی پس از زونا (شایع‌ترین عارضه طولانی‌مدت)، کاهش بینایی، درگیری قرنیه، یووئیت مزمن، و در برخی مطالعات، افزایش ریسک سکته مغزی است.

منابع:

StatPearls Publishing. Herpes Zoster Ophthalmicus [Updated 2024].

NCBI Bookshelf – Herpes Zoster Ophthalmicus

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK519534/

StatPearls – Herpes Zoster Ophthalmicus, 2024

https://eyewiki.aao.org/Herpes_Zoster_Ophthalmicus

Farooq AV, Shukla D, Chodosh J. Viral Conjunctivitis. StatPearls Publishing. Updated 2024.

https://eyewiki.org/Herpes_Zoster_Ophthalmicus#Prognosis